U srijedu je u Podgorici održana Međunarodna naučna konferencija “Ustav SFRJ iz 1974- pedeset godina kasnije”, na kojoj je, na poziv organizatora, učešće uzelo 16 učesnika iz Hrvatske, Srbije, Bosne i Hercegovine i Crne Gore.
U radu konferencije je učestvovao i predstavnik NVO “Spona” iz Berana.
Otvarajući konferenciju, naučni savjetnik dr Radenko Šćekić- direktor Istorijskog institute Crne Gore, kazao je da će Institut kroz ovakve i slične skupove doprinositi razvoju istorijske nauka i osvjetljavanju ključnih pitanja iz bliže i dalje prošlosti.
"Današnja tema, Ustav kao najviši pravni akt, temeljno je redefinisala odnose unutar tadašnje jugoslovenske federacije. U četiri i po decenije njenog postojanja, socijalistička Jugoslavija je promijenila četiri ustava, što ukazuje na kontinuirane izazove s kojima se susretala," istakao je Šćekić.
On je naveo da će Ustav iz 1974. godine biti nazivan i "grobarom" Jugoslavije, jer polazi od toga da svaki narod ima pravo „na samoopredeljenje, kao i pravo na otcepljenje", što će se i dogoditi 17 godina kasnije, u krvavom građanskom ratu.
"U vrijeme "Hrvatskog proleća" (Maspok) 1971. zahtijevana je Republika Hrvatska kao "jedinstvena nacionalna država hrvatskog naroda", u kojoj bi "nacionalni suverenitet imao samo hrvatski narod". Prvi put od 1945. godine u jednoj republici odvijala se ‘nacionalna hegemonizacija’, okupljajući partijsko rukovodstvo, intelektualce i šire segmente društva oko istog cilja – stvaranja nacionalne države. Događaji u Hrvatskoj su tako postali presedan za ono što će uslijediti u Srbiji i Sloveniji u drugoj polovini osamdesetih. U vrijeme razvoja real-socijalizma važila je politika „bratstva i jedinstva“ kojim se željela postići veća homogenizacija. Sama činjenica da je ova parola imala veliki značaj i konstantno apostrofirana u javnosti, ukazivala je na postojanje svijesti da nacionalno pitanje nije do kraja riješeno, odnosno, da je samo "zamrznuto“, gurnuto pod tepih i da je jugoslovensko zajedništvo ipak krhko i prividno", naglasio je Šćekić.
Prema njegovim riječima, Ustav iz 1974. pisan je birokratskim jezikom, s obiljem ideoloških pojmova o radnicima i samoupravljanju.
"Sa 406 članova, bio je jedan od najdužih ustava tog doba u svijetu. Pojedine rečenice u Ustavu imaju i do 300 riječi a primjera radi, prva rečenica prvog člana ima čak 19 redova. U takvim novim okolnostima, izuzetno složena tvorevina kakva je bila SFRJ, decenijama održavana na ideji bratstva i jedinstva čije su stubove i zaštitnike predstavljali JNA i SKJ, nije mogla biti pošteđena talasa turbulentnih dešavanja koji su zahvatili dotadašnje zemlje istočnog lagera. SFRJ je bila zemlja sa izraženim problemom državnosti, koji je pored ostalog bio baziran na teritorijalnom federalizmu i ustavu koji je davao velike mogućnosti blokade od strane ne samo republika, već i pokrajina, a vrlo male mogućnosti za preovladavanje te blokade i svojevrsne pat-pozicije do koje je često dolazilo", saopštio je Šćekić.
Kako kaže, Jugoslavija je predstavljala nacionalno i vjersko heterogeno društva, što se jasno ispoljavalo i u teritorijalnoj podjeli na šest republika i dvije pokrajine, priznavajući pet, a od 70-tih šest nacija, tri jezika i tri religije, tako da je u takvom svojevrsnom galimatijasu ingerencija i izjednačenih prava svako mogao blokirati svakog, čime je bilo skoro nemoguće postići konsenzus o mnogim bitnim društvenim pitanjima.
"Po Ustavu iz 1974. godine kao integrativni stub ostala je Titova lična vlast i ugled i JNA, kao jedna od malobrojnih zajedničkih činilaca sa jugoslovenskim predznakom. Titova smrt 1980. godine, simbolično je označila početak kraja SFRJ kao multinacionalne tvorevine, što će doživjeti svoju kulminaciju u etničkim i vjerskim sukobima početkom 90-tih godina XX vijeka", podsjetio je Šćekić.
Otvarajući konferenciju, prof. dr Veselin Mićanović- prorektor za nastavu Univerziteta Crne Gore, podsjetio je na značaj 1974. godine, kada je osnovan Univerzitet, koji ove godine obilježava pedesetogodišnjicu postojanja. U slavu jubileja, kako je naglasio, organizuju se okrugli stolovi za razmatranje budućeg desetogodišnjeg razvoja Crne Gore u oblastima obrazovanja, ekonomije, zdravstva, prava, kulture, energetske održivosti, saobraćaja, reindustrijalizacije i digitalne transformacije.
On je izrazio nadu da će konferencija pokrenuti mnoge teme i postaviti osnovu za promišljanje različitih perspektiva, što je ključno za što bolje razumijevanje i napredak.
Prema navodima prof. dr Čedomira Čupića iz Beograda, istorija, iako često osporavana, ima značajan uticaj i na budućnost, zahvaljujući poukama koje pruža.
"Pravi trenutak za duboke razgovore na ovu temu je, kako i sama istorija savjetuje, pedeset godina kasnije. Ovo nije samo regionalna tema; federalizam, kao oblik uređenja koji postoji još od prvih organizovanih država, ima globalni značaj i različite implikacije kroz vrijeme," rekao je Čupić.
Na četiri sesije konferencije, svojim izlaganjima učešće su uzeli: dr Dejan Jović, (Fakultet političkih znanosti Zagreb, Hrvatska), dr Slobodan Lakić, (Ekonomski fakultet UCG, Podgorica, Crna Gora), dr Izet Šabotić (Filozofski fakultet,Tuzla, Bosna i Hercegovina), dr Budimir Aleksić, (Istorijski institut UCG, Podgorica, Crna Gora), dr Petar Šturanović, (Pravni fakultet UCG, Podgorica, Crna Gora), dr Jelisaveta Blagojević (Skupština Crne Gore, Podgorica), mr Matija Stojanović (Pravni fakultet UCG, Podgorica, Crna Gora), Andrija Mirović (Pravni fakultet, Univerzitet Mediteran, Podgorica), mr Ljubomir Popović (Istorijski institut UCG, Podgorica, Crna Gora), dr Čedomir Čupić, dr Aleksandar Stamatović (Filozofski fakultet UCG, Nikšić, Crna Gora), mr Danilo Kalezić (Istorijski institut UCG, Podgorica, Crna Gora), mr Aleksandar Ćuković (Ministarstvo kulture Crne Gore), mr Ivan Radulović “(Istorijski institut UCG, Podgorica, Crna Gora), Saša Radunović (NVO Spona, portal Espona, Berane, Crna Gora), mr Budimir Damjanović, (Medijska kultura, Nikšić, Crna Gora), dr Radenko Šćekić (Istorijski institut UCG, Podgorica, Crna Gora)
Organizator konferencije je Univerzitet Crne Gore- Istorijski institut.
K. I.
Izlaganje Saše Radunovića (NVO “Spona”): Društveno- politička dešavanja u SFRJ uoči donošenja Ustava 1974. godine
Posljednji Ustav Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije izglasan 21. februara 1974. godine predstavljao je kontinuitet amandmana 1967., 1968. i 1971. godine na Ustav iz 1963. i uvažavanje unutrašnjih društveno- političkih događaja krajem 60- tih i početkom 70- tih godina 20. vijeka.
Mada su temelji tadašnjeg jednopartijskog sistema: samoupravljanje, federalizam, društvena svojina i uloga Saveza komunista Jugoslavije nominalno ostali srž političkog i ekonomskog sistema, pomenuto ustavno rješenje je otežavalo funkcionisanje savezne države i približavlo je konfederalnom principu.
Izglasavanjem Ustava 1974. SFRJ je de jure ostala federativna država, a de fakto je postala konfederalna, sa znatno oslabljenim saveznim centrom i oduzimanjem najvećeg broja funkcija iz nadležnosti centralne vlasti spuštajući ih na nivo nadležnosti republika, a u nešto manjoj mjeri i pokrajina, čime je priroda države značajno izmijenjena u pogledu oblika političkog i ekonomskog sistema.
Ustavna rješenja, u najvećoj mjeri, sublimirala su unutrašnja društveno- politička kretanja s kraja 60- tih i početka 70- tih godina, čije je obilježje predstavljala borba između dvije političke tendencije: one koja je zagovarala dalje zadržavanje i jačanje centralne vlasti s jedne strane, a koju je personalizovao Aleksandar Ranković, dok je onu koja se zalagala za dalju liberalizaciju tadašnjeg sistema oličavao Edvard Kardelj.
Usvajanju Ustava prethodili su značajni politički događaji kako na spoljnom, tako i unutrašnjem planu. I dok je u spoljnoj politici SFRJ krunisala svoju politiku nesvrstavanja, pozicionirajući sebe i svoj uticaj znatno iznad realne snage, na unutrašnjoj političkoj sceni došlo je do niza dramatičnih promjena.
Novi Ustav je trebalo da se odgovori na ekonomsku krizu, do koje je došlo sredinom 60- tih godina. Ustavom iz 1974. godine razvijen je koncept takozvane dogovorne ekonomije, koja je trebala da pomogne prevazilaženju nedostataka tržišne i planske privrede ali i da, istovremeno, odrazi nastojanje da ekonomija bude zasnovana na samoupravnim principima. Ekonomska i kriza međurepubličkih, a potom i međunacionalnih, odnosa na političkom planu trebalo je da budu prevaziđene specifičnom reformom političkog sistema, koja je bila zasnovana na protivrječnim komponentama.
Velike, studentske demonstracije 1968. godine na kojima se prvi put čula poruka „Dole crvena buržoazija“, protesti i izlivi nacionalizma na podrušju SAP Kosovo i Metohija iste godine I tri godine kasnije Hrvatsko proljeće (MASPOK), kao i aktuelizovano pitanje nacionalnog izjašnjavanja dijela građana islamske vjere, predstavljali su otvorene probleme države i djelovali razarajuće na funkcionisanje višenacionalne federativne države kakva je bila SFRJ, natjeravši političku elitu da načini zaokret od relativno liberalnog socijalističkog sistema, demonstriranog u prvoj polovini 60-ih godina, ka rigidnom obračunavanju sa neistomišljenicima što je bila odlika u drugoj polovini te decenije.
U periodu nakon Brionskog plenuma, iz političkog života je uklonjen Aleksandar Ranković i veliki broj njegovih saradnika, a godinu dana kasnije uslijedila je reorganizacija UDBE, koja je federalizovana- svaka republika imala je svoju službu.
Usljed ostvarenih slabijih rezultata samoupravog procesa od očekivanih, sredinom 60- tih godina, započela je privredna reforma čiji su prvi efekti predstavljali nagli porast cijena i nezaposlenosti, što je usložilo tešku političku situaciju.
Nezadovoljstvo statusom u SFRJ 1968. iskazali su studenti albanske nacionalne manjine, koji su protestovali u Prištini. Oni su iskazali nezadovoljstvo ustavnim statusom SAP Kosovo i Metohija, zahtijevajući da ta pokrajina dobije status republike. Snaga protesta je dovela do angažovanja jedinica JNA, nakon čega su i okončani.
Nakon drugog svjetskog rata, građani islamske vjere, u SR Bosni i Hercegovini, su se zalagali za priznanje statusa naroda, koji su kulminirali krajem 60- tih godina. Naime, 1968., sa sjednici CK SK BiH izdato je saopštenje u kojem je, pored ostalog, navedeno „da su Muslimani zaseban narod“. Tri godine kasnije, ustavnim amandmanima je omogućeno da se na popisu stanovništva 1971. godine, mogu pisati kao "Musliman“, u nacionalnom smislu".
Da Ustav iz 1963 i ustavni amandmani 1967. i 1968. godine nijesu dali odgovor na krizu u državi, pokazalo je takozvno „Hrvatsko proljeće“ ili MASPOK već 1971. godine, u tadašnjoj SR Hrvatskoj.
Pokret je uživao podršku studenata Zagrebačkog univerziteta, velikog dijela komunista, političkog vrha Hrvatske, ali i ustaške emigracije na Zapadu. Započet je iskazivanjem nezadovoljstva raspodjelom nacionalnog dohotka ostvarenog turizmom u SR Hrvatskoj i izdvajanjem novca u Fond nerazvijenih republika i pokrajina, da bi usljed velike podrške javnosti, iskazao i dodatne zahtjeve.
Matica hrvatska je objavila spisak zahtjeva kojim je traženo: da se Hrvatska definiše kao država hrvatskog naroda, da ima sopstveno predstavništvo u Ujedinjenim nacijama, da se osnuje Hrvatska nacionalna banka i uvede hrvatski novac, da hrvatski jezik predstavlja jezik komandovanja u JNA, te da hrvatski regruti služe vojsku samo u Hrvatskoj. Matica je odbacila i Novosadski dogovor, a pravopis srpskohrvatskog jezika je zamijenjen hrvatskim pravopisom.
U decembru 1971. godine, kao najistaknutiji partijski i državni funkcioneri, Savka Dabčević Kučar- predsjednica CK SK Hrvatske, i Mika Tripalo- član Izvršnog biroa Predsjedništva SKJ, smijenjeni su sa funkcija, a čistke i hapšenja su nastavljeni sa brojnim drugim podržavaocima MASPOK-a, nakon čega je došlo i gušenja pokreta. Ipak, tokom izrade ustava 1974. godine, ustavopisci su prihvatili veliki broj zahtjeva formulisanih tokom Hrvatskog proljeća, pa je Ustav od savezne države stvorio federalno- konfederalizovanu.
Nakon gušenja MASPOK-a, pripadnici terorističke grupe, Hrvatskog revolucionarnog bratstva, njih 19, poznati kao Bugojanska grupa, u junu 1972. godine su ilegalno upali u Jugoslaviju da bi se, nekoliko dana kasnije, sukobili sa pripadnicima milicije, Vojne policije i jedinicama tadašnje Teritorijalne odbrane.
Da li iz razloga da bi umirilo nezadovoljstvo hrvatskih nacionalista izazvano gušenje MASPOK-a, ili što je za vladajuću političku elitu u SFRJ liberalniji vid socijalizma predstavljao veću opasnost od nacionalizma, samo godinu kasnije, sa čelnih funkcija u SR Srbiji uklonjeni su takozvni liberali koje su oličavali Marko Nikezić- predsjednik CK SK Srbije i Latinka Perović- sekretarka CK SK Srbije.
Čistka takozvanih „liberala“ nije se zaustavila samo na najistaknutije ličnosti tadašnje političke elite u SR Srbiji, već se nastavila i na nižerangirane političke funkcionere, pa i na dio srpske inteligencije koja je iskazivala nezadovoljstvo položajem SR Srbije i Srba u SFRJ.
Pomenuti politički događaji, ali i drugi o kojima zbog prostora nije bilo riječi, doprinijeli su da Ustav 1974. godine bude takav, kakav je izglasan i označi legalizaciju konfederalizacije SFRJ. Mada je Ustv 1974. godine od brojnih istoričara označen kao „grobar Jugoslavije“, čini se da su ustavopisci njegovim sadržajem željeli da djelimično udovolje iskazanim zahtjevima republičkih partijskih elita, ali i da očuvaju, makar i tako ustavno deklarisanu, federativno- konfederalnu državu.
Jer, treba se zapitati: u iskazanim društveno- političkim uslovima koji su u tom periodu vladali u SFRJ, od kojih su pomenuti neki, šta je ustavopiscima predstavljalo alternativu, odnosno kako su mogla izgledati drugačija ustavna rješenja od onih datih usvojenim Ustavom 1974. godine.